Uticaj (društvenih) medija na oblikovanje političkih stavova – Što povezuje Ohajo i Šavnik?

Društveni mediji postali su ključni alati za oblikovanje mišljenja, stavova i ponašanja ljudi u savremenim društvima. Broj korisnika interneta “eksplodirao” je, a platforme poput Fejsbuka, X, Instagrama i TikToka sveprisutne su u našim životima.

Kritički osvrt na njihovu dominatnost u oblikovanju javnog mnjenja, pa tako i političkih stavova, sve je nužnije i u kontekstu demokratija – relevatnosti izvora, slobode izražavanja i pristupa informacijama, što ključno doprinosi donošenju odluka i učestvovanju građana u političkom životu.

Tradicionalni mediji  – televizija i štampa – prešli su, u prethodne dvije decenije, put od “embedded journalisam” do “embedded media”.

Tokom rata u Iraku 2003. lansirano je “embedded” novinarstvo. Odnosilo se na ratne dopisnike koji su bili pridruženi vojnim jedinicama uključenim u oružane sukobe. Sada su televizija, štampa, sve više i portali “embedded media”. Odnosi se na tradicionalne medijske sadržaje koji su integrisani ili pridruženi u digitalne platforme ili proizvode.

Pogledajmo zato kako (društveni) mediji kroz manipulacije utiču na oblikovanje mišljenja i političke stavove – u svijetu i u Crnoj Gori – te da li su izazovi isti u Ohaju i u Šavniku?

Filter bablom ćeš me, filer bablom ću te

Sjećate se one brzalice iz djetinjstva – kamenčićem ćeš me, kamenčićem ću te.

Sada bi mogla da glasi  – filter bablom ćeš me, filer bablom ću te.

Kako smo i rekli, više nije vijest da su društveni mediji dominantan izvor informacija za milione ljudi širom svijeta. Dok čekamo podatke za godinu koja je na izmaku, poslužimo se onima iz 2023 – više od 4,5 milijarde ljudi koristi društvene medije, što ih čini nesumnjivim liderom u distribuciji vijesti i informacija.

Jedna od najvažnijih moći društvenih medija je njihova sposobnost da direktno dopru do ljudi, i to često na “personalizovan” način. Algoritmi koji upravljaju ovim platformama prilagođavaju, naime, sadržaj na osnovu interesovanja korisnika, što često stvara takozvani “filter bubble” efekat. To znači da korisnici dobijaju informacije koje su u skladu sa njihovim stavovima, dok se informacije koje bi mogle biti suprotne njihovim uvjerenjima selektivno uklanjaju ili potiskuju. Na ovaj način, ljudi često nisu izloženi različitim perspektivama, što čini pogodnu sredinu za manilupisanje, političku polarizaciju i radikalizaciju mišljenja i društava u cjelini.

Bauk komunizma

Drugi ozbiljan aspekt su dezinformacije i propaganda, koji su postali ključni problem, a društveni mediji igraju dominantnu ulogu u njihovom širenju.

Lažne vijesti šire se i prelaze granice nacionalnih država, “svjetlosnom” brzinom, stvarajući globalne kampanje manipulisanja.

Manipulatori tako “inspirišu” jedni druge – imajući priliku da u realnom vremenu provjeravaju koja od tehnika i taktika “radi” bolje od drugih.

Evo primjera iz nedavne američke predsjedničke kampanje. Republikanski kandidati nebrojeno puta plasirali su teze, optužbe da je administracija Džozefa Bajdena i Kamale Haris pod uticajem “radikalnih ljevičarskih snaga” i da podržava komunističke ili socijalističke politike. Ove optužbe bazirale su se na određenim političkim potezima koje je preduzimala administracija demokratsktih kandidata – poput velikih paketa pomoći tokom pandemije COVID-19, proširenja socijalnih programa i podrške zakonu o klimatskim promjenama.

Tramp i njegovi saveznici koristili su društvene medije (posebno X i Fejsbuk) kako bi stvorili narativ da Bajden i Haris žele da “unište kapitalizam” i transformišu SAD u socijalističku državu, čime su podstakli strah među konzervativnim biračima, posebno među starijim generacijama, onima sa predrasudama prema socijalističkim idejama, ali i kod porodica koje su u Ameriku emigrirale, bježeći od komunističkih režima.

Ovaj narativ nije bio samo politički napad, već emocionalna manipulacija biračima koji su bili skloni da povjeruju kako bi “radikalna ljevica” mogla potpuno da promijeni njihov, tradicionalni, američki način života.

Bilbordi, reklame, pridruženi medijski sadržaji i virali na društvenim mrežama korišćeni su za isticanje poruke kako su predsjednik ili predsjednica iz redova Demokrata prijetnja slobodi i pravom (tradicionalnom) američkom načinu života.

Na ovom primjeru jasno vidimo nekoliko stvari.

Najprije, koliko je moćan alat manipulacija strahom– korišćenje termina poput “komunizam” i “socijalizam” ima duboke emocionalne konotacije u američkom društvu, zbog istorijskog straha od komunizma, naročito tokom Hladnog rata. Tramp i njegovi saveznici iskoristili su ove strahove da mobilizuju birače. Ovaj napad bio je posebno uspješan zbog načina na koji su društveni mediji korišćeni za širenje dezinformacija. Mnoge od izrečenih tvrdnji bile su bez osnova, ali su brzo postajale viralne. Memovi, viralni postovi i video klipovi sa dramatičnim porukama o “socijalizmu” u Americi postali su redovni na Fejsbuku i X, kao i drugim platformama. Lažna prijetnja od komunizma postajala je centralni narativ u političkom diskursu. To je dovelo je do dodatne polarizacija biračkog tijela.

Birači skloni konzervativnim stavovima dodatno su bili motivisani da izađu na izbore i glasaju protiv demokratske kandidatkinje, ali je i umanjilo podršku progresivnijih birača koji su bili skeptični prema nekim od ekonomskih politika Demokrata. Sve ovo, dakle, nije bila samo politička taktika Republikanaca, nego snažan primjer kako (društveni) mediji mogu biti iskorišćeni za širenje straha, polarizacije i dezinformisanje.  

I mi komunizam za trku imamo

Priču je moguće “preslikati” na domaći teren. Tako dolazimo do narativa o „odbrani tekovina 30. avgusta“ i “zaštiti prave (tradicionalne) Crne Gore”.

Taj narativ postao je ključni politički alat, jedini zajednički imenitelj, tačka mobilizacije i osnova manipulacije aktuelne političke većine u Crnoj Gori.

Oslanja se na polarizaciju na kojoj je i izvojevan “30. avgust”.

Cilj je da se održi slika “dobrog” i “lošeg”, da se održi – ako već ne može da se pojača – polarizacija društva na strahu od povratka DPS-a na vlast i da se neprestano održava emocionalna reakcija kod birača na toj osnovi.

Podsjetimo se – narativ o “tekovinama 30. avgusta” potiče iz dana kada je na parlamentarnim izborima 2020. godine postignut ključni politički preokret u Crnoj Gori. Tada je opozicija, okupljena oko Srpske pravoslavne crkve, ostvarila izbornu pobjedu protiv DPS-a (Demokratske partije socijalista) i formirala novu vlast. 

I sami (društveni) mediji bili su značajni za izborni ishod 30. avgusta. Tokom izborne kampanje bili su ključni alat za političke stranke tadašnje opozicije. Korišćenje društvenih medija za širenje političkih poruka i mobilizaciju birača bilo je izraženo, a pratile su ih dezinformacije i lažne vijesti. Takođe, društveni mediji su bili korišćeni za mobilizaciju i organizaciju protestnih akcija.

Vratimo se narativouo “tekovinama 30. avgusta”.

“30. avgust” označava datum kada je postignut ključni politički korak, a sam događaj ima duboko simboličko značenje. Ovaj datum se, dakle, vidi kao trenutak kada je došlo do promjene vlasti, smjene starog političkog establišmenta i početka nove političke ere u Crnoj Gori koja, ustvari, znači vraćanje “pravim, tradicionalnim” vrijednostima.

Za pristalice aktuelne vlasti, “tekovine 30. avgusta” označavaju pobjednički trenutak “u borbi protiv korupcije, autokratije, i stagnacije” koja je prema njihovim tvrdnjama obilježila prethodne decenije. Za mnoge, to je trenutak kada je na scenu stupio politički pokret koji se zalaže za proširenje sloboda, demokratizaciju i veću zastupljenost nacionalnih i vjerskih zajednica, što se posebno isticalo u kontekstu odnosa prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenoj ulozi u Crnoj Gori.

Pogledajmo sada kako se manipuliše tim narativom.

Jedan od ključnih elemenata jeučvršćivanje duboke polarizovanosti društva. Podrazumijeva podjelu na “dobru” stranu, koju predstavljaju oni koji su dio pobjedničke koalicije, i “lošu” stranu”, koju predstavljaju politički protivnici, naročito oni iz DPS-a. Kroz ovu podjelu, stvorena je jasna emocionalna linija koja mobilizuju birače na one koji podržavaju „tekovine“ i one koji žele da“vrate montenegrinski režim”i “ugroze postignuća”.

Kroz ovaj narativ često se koristi strah kao alat političke manipulacije.

Stalni pozivi na „odbranu tekovina“ uključuju tvrdnje da bi povratak na vlast partija poput DPS-a značio “povratak autoritarnog režima, korupcije, netransparentnosti i lažnih, montenegrinskih, milogorskih vrijednosti”.

Tako politički lideri vladajućeg desnog političkog spektra često govore o tome da bi povratak DPS-a značio povratak u period kontrolisane medijske scene, gušenja političkog pluralizma i jačanja oligopolskih mreža. Time se pojačava strah kod birača koji su skloni da vjeruju kako su „tekovine 30. avgusta” sve suprotno tome.

Zato narativ o „odbrani tekovina“ često ide u pravcu idealizacije trenutne vlasti i njenih postignuća, dok se previđaju ili umanjuju negativne strane novog političkog poretka. Kroz ovakav narativ, postignuća kao što su promjene u odnosima sa crkvama, te nova politika prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi prikazuju se kao apsolutno pozitivni, a zanemaruju se svi izazovi koji prate ove promjene.

Manipulacija narativom „odbrana tekovina 30. avgusta“ ima i funkciju isključivanja konkretnih političkih rješenja.

Umjesto da se razmatraju specifična pitanja i strategije za rješavanje problema u Crnoj Gori, kampanje u (društvenim) medijima često se usmjeravaju na simboličke borbe: ko je „čuvar tekovina“, ko je protiv njih, ko je „tradiocionalista“, a ko “zastupnik lažnih vrijednosti”.

Ova manipulacija omogućava političarima da izbjegnu stvarnu odgovornost za upravljanje državom, dok istovremeno polarizuju birače kroz identifikaciju sa simboličkim temama.

Narativ o „odbrani tekovina 30. avgusta“ u crnogorskoj političkoj areni nije, dakle, samo politički slogan, već i moćan alat manipulacije.

Kroz njega se koristi polarizacija, strah, idealizacija vlasti i izbjegavanje konkretnih političkih rješenja.

Halo Ohajo, Šavnik ovdje

Nadamo se da je sada, na kraju teksta, čitaocima jasan odgovor na pitanje iz naslova – što povezuje Ohajo i Šavnik?

Društveni mediji imaju sposobnost da ozbiljno utiču na političku polarizaciju, jednako u velikim zemljama kao i u malim, poput Crne Gore. Političke stranke, pa čak i pojedinci (sjetimo se Ilona Maska), koriste sve više, češće i beskrupuloznije društvene medije kako bi proširili svoje stavove i diskreditovali konkurenciju. To dovodi do sve oštrijih polarizacija među ljudima. Ovakva i ovolika polarizacija rezultira stvaranjem “ekvivalentnih ekosistema” gdje su korisnici okruženi informacijama koje potvrđuju njihove već formirane stavove, dok suprotni stavovi bivaju ignorisani.

Sa porastom broja dezinformacija i polarizacije, mora se postaviti pitanje o odgovornosti platformi kao što su Fejsbuk, X, Jutjub i TikTok. Ove platforme moraju snositi odgovornost za sadržaj koji se širi na njihovim mrežama.

U Sjedinjenim Američkim Državama sada postoje pokušaji da se regulisanje društvenih medija stavi u centar političkih diskusija. Sa povratkom Trampa na vlast, očito je, to će biti mnogo teže.

U Crnoj Gori, kao i u drugim balkanskim zemljama, i dalje postoji manjak zakonske regulative koja bi se bavila pitanjem odgovornosti za širenje dezinformacija u (društvenim) medijima. Iako postoje zakoni koji se odnose na klevetu i zaštitu ličnih podataka, jačaju glasovi koji upozoravaju da bi specifični zakoni koji regulišu društvene medije mogli biti ključni u smanjenju štetnog uticaja dezinformacija. Stvarni dijalog, čak i ozbiljniji pokušaji, za sada izostaju.

Kao činjenica ostaje da su regulisanje sadržaja na internetu i borba protiv dezinformacija neki od glavnih izazova za vlasti, novinare, ali i same tehnološke kompanije.