U grobove diraju jedino vlast i crkva, koje se ni Boga ne boje

Autor: Igor PERIĆ

Ko želi više da sazna o nekom crnogorskom selu, treba prvo da obiđe groblje – svojevrsnu „identitetsku kartu“ mjesta, bratstva i plemena, siže istorijskih kretanja i ljudskih sudbina...

Zato su i groblja opstajala kao opšte dobro i podizana na nekadašnjem komunu, odnosno zajedničkoj svojini u koju se nije diralo niti je iko na nju stavljao tapiju. To nijesu činili ni neprijatelji, a kamoli crkva i država, kojeg god oblika vladavine bila. Do ovih potonjih, i vlasti i crkve, koje izmjenama Zakona o državnoj svojini planiraju prečice za svojevrsnu privatizaciju i raspolaganje kostima predaka.

Na to, u razgovoru za Pobjedu, ukazuje Igor Gojnić, Crmničanin i član nevladinog udruženja Komunica NG (Ne damo groblja) koje, u poplavi klerikalizacije i servilnog odnosa vlasti prema SPC, već godinama bije pravnu bitku protiv finalizovanja najveće otimačine kulturnog i sakralnog nasljeđa u istoriji Crne Gore, koja se sprovodi već tri decenije pod krinkom vjere i religije. Ta pojava je, kako kaže Gojnić, toliko raširena da nije zaobišla ni male seoske „grobljanske crkve“, građene bratstveničkim sredstvima i radom uz podršku Knjaževine ili Kraljevine Crne Gore.

- Uporedo sa crkvama, na red su došla i groblja. Svjedoci smo da se i ona volšebnim upisima i namjerno pogrešnim tumačenjem zakona i normi prevode na cjeline Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, organizaciju koja nipodaštava državu, naciju i crnogorsko nasljeđe, pokušavajući da ih pretvori u prćiju susjedne Srbije, poput besramnog svojatanja Oktoiha i Crnojevića štamparije naočigled Vlade, institucija i zaštitnika kulture – ističe sagovornik Pobjede.

Smatra da takva situacija vodi u krajnost i potencijalne konflikte – posebno ako već imamo primjere da osviću table sa nacionalnim prefiksima („srpska groblja“), ili se bogomolje „personalizuju“ srpskim zastavama iako uz njih, pod mramorjem, leže i Crnogorci, Srbi, možda i Jugosloveni, jednako vjernici, ateisti ili agnostici...

- Grob je u Crnoj Gori svetinja koja ne zavisi (samo) od nacije i vjere, već je identitetska kopča sa podnebljem i korijenima. Kao takvo, groblje pripada svima u zajednici koja traje na nekom području i ne može biti, po prirodi stvari, ničija privatna svojina ili predmet trgovine i biznisa, kako to iz njima znanih pobuda pokušava da uradi Vlada čija servilnost crkvi prevazilazi sve moguće okvire. Prekrajanje tradicije, istorije i običaja mogu samo vlast i crkva koje se ni Boga ne boje – kazao je Gojnić.

Na tu opasnost prije dva dana jasno su ukazali u otvorenom pismu iz zajednice slobodno udruženih građana okupljenih za izradu Strategije za evropsku i građansku Crnu Goru (STEGA), nastojeći da apelima dopru do premijera Milojka Spajića čija je vlada uvrstila u prijedlog zakona nakaradnu normu Nove srpske demokratije.

Smatraju da se predloženim terminom ,,groblja u u imovini opštine“, koji je kroz amandman ponudila Mandićeva NSD, prikriveno stvaraju pretpostavke da se u pravni sistem Crne Gore uvedu i groblja koja nijesu u imovini opštine.

-To je nedopustivo i otkriva pravu namjeru predlagača. Ovim se stvaraju pretpostavke da groblja mogu biti i u privatnoj svojini, što znači i u crkvenoj svojini. Time se žele osnažiti (konvalidirati) raniji nezakoniti upisi prava svojine na ime vjerskih organizacija i zajednica - upozorila je STEGA.

Zloupotreba zakona 

Prema riječima Gojnića, za neke od takvih nezakonitih upisa, vrlo svjesno i pogrešno, a bez adekvatne reakcije države, odnosno lokalne uprave, „primijenjeni“ su već ranije pojedini članovi Zakona o svojinsko-pravnim odnosima.

Precizira da je upravo transformacija društvene u privatnu svojinu, na osnovu Zakona o svojinsko-pravnim odnosima, bila predmet zloupotrebe grobalja i vjerskih objekata, namjernim korišćenjem članova 419 i 420.

- Konkretna norma koja je zloupotrijebljena kaže: „Pravo upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja i raspolaganja na zemljištu u društvenoj, sada državnoj svojini, postaje, stupanjem na snagu ovog zakona, pravo svojine dotadašnjeg imaoca prava upravljanja, korišćenja, odnosno trajnog korišćenja, ako posebnim zakonom nije drukčije određeno ili zainteresovano lice dokaže da je prije stupanja na snagu ovog zakona steklo pravo svojine na određenom zemljištu“ – citira Gojnić.

Prema njegovim riječima, upravo je u ovoj normi, bez obaziranja na karakter grobalja kao opšteg dobra i druge zakonske odrednice koje ga štite, pronađeno „uporište“ na osnovu kojeg je tokom 2022. godine, samo u barskoj opštini, bez pravnog osnova upisano 18 crkava i pripadajućih grobalja na ispostavu SPC.

-To je učinjeno iako u sljedećem stavu istog zakona decidno stoji: „Izuzetno, zemljište za koje u postupku privatizacije ili stečaja nije plaćena tržišna naknada ostaje u svojini države na kome vlasnici objekta imaju pravo preče kupovine ili pravo prečeg zakupa.“ – podsjeća Gojnić.

Napominje da je zbog identičnih nepravnih upisa na bogomoljama i grobljima do sada pred sudovima reagovala samo Prijestonica Cetinje, budući da lokalne uprave imaju aktivnu pravnu legitimaciju da djeluju u parničnim postupcima, ali ne i građani ili nevladine organizacije.

U situaciji kada u drugim opštinama vlasti nijemo ili prećutno dozvoljavaju ove problematične prepise, Gojnić prepoznaje namjeru zakonodavca da iskoristi amandman NSD-a koji nudi opciju da se „jednom zauvijek riješi problem u korist crkve“.

- Zato vjerujem da postaje jasnije što pokušava Mandićeva stranka i Vlada da učine sa amandmanom koji naoko „samo“ malo preslaže stvari, a u stvari otvara prostor opštinama za direktno darivanje zemlje i grobalja vjerskim organizacijama, a time i potencijalno opasne i konfliktne situacije, naročito u manjim mjestima – upozorava Gojnić. 

Imovinsko-pravni status 

Prema njegovim riječima, imovinsko-pravni status grobalja i crkava nametnut je kao predmet rasprave, iako je po prirodi stvari „izuzetno lako utvrditi osnov i način kako su se groblja pravno vodila od Opšteg imovinskog zakonika Crne Gore do danas“.

- Opštim imovinskim zakonikom Crne Gore iz 1888. godine groblja su posredno bila definisana kroz imovinu i status vjerskih objekata.

Imalac (crkva, manastir - imali su status pravnog lica) u ovom slučaju je državna vlast đe se bez izričitog dopuštenja državne vlasti „nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu nikako prodavati ili inače ustupati, bez naročitog dopuštenja državne vlasti“. Takođe, u članu 719 Opšteg imovinskog zakonika i pravo raspolaganja je izričito uskraćeno „ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati“. U suštini, vjerskim objektima je mogla upravljati vjerska organizacija sa pripadajućom imovinom vjerskog objekta đe se bilo koje otuđenje (prodaja, zakup), nije moglo dogoditi bez izričite saglasnosti državne vlasti, što izvlači zaključak da je država bila titular vlasništva ili vlasnik imovine – naveo je Gojnić.

U osnovi, kako kaže, na vjersku zajednicu je prenešeno pravo države da može za svoje potrebe koristiti državnu imovinu tj. faktički ima ograničenu pravnu sposobnost, a do danas se brojne crkve po selima vode kao zasebna pravna lica registrovana na patrona, odnosno sveca zaštitnika po čijem imenu se zovu.

Podsjeća da je materija o grobljima u novoj Jugoslaviji, regulisana Zakonom o grobljima iz 1962. godine, pa u članu 2 istog zakona stoji: „Groblje je komunalni objekat kojim upravlja opštinski narodni odbor“.

- Materijalno pravni status groblja je kroz Zakon o grobljima opredijeljen kao društvena svojina đe se kroz član 4 istog zakona navodi: ,,Crkvama, kapelama i drugim objektima na groblju, koji su namijenjeni za vršenje vjerskih obreda, upravljaju vjerske zajednice kojima ovi objekti pripadaju“. Ovim je napravljena distinkcija đe je sve ono što je pod zemljom, to je društveno-državno – pojašnjava sagovornik.

Ukazuje da su lokalne samouprave opštinskim odlukama definisale groblja kao zajedničko dobro.

- Tako, na primjer, član 2 definiše da ,,sva groblja na teritoriji opštine Bar imaju status komunalnih objekata i dijela se na gradska i seoska. Zemljište određeno za groblje je u društvenoj svojini“. Članom 3 definisan je način upravljanja, kako gradskim, tako seoskim grobljima sa navođenjem svakog groblja na teritoriji opštine Bar i mjesne zajednice u okviru koje se navedeno groblje nalazi, kao i napuštena groblja sa kompletnim nabrajanjem.

Ovakve odluke bile su donešene u svim crnogorskim opštinama – ukazuje Gojnić.

Sistemski zakoni 

Podsjeća da se, nakon osamostaljivanja Crne Gore,

grobljima kao državnom imovinom i načinom raspolaganja, polazeći od ranije pravne tradicije i tekovine, bave dva sistemska zakona: Zakon o državnoj imovini iz 2011. godine i Zakon o svojinsko-pravnim odnosima iz 2009. godine.

- Važećim zakonskim rješenjima, materijalno pravnim statusom grobalja bavi se Zakon o državnoj imovini kroz koji se definiše sljedeće: „Lokalna dobra u opštoj upotrebi kojima raspolaže opština su: vodovodna i kanalizaciona infrastruktura od lokalnog značaja; opštinski putevi (lokalni i nekategorisani) i prateći objekti; ulice u naseljima i trgovi; javna rasvjeta; javne i zelene površine i gradski parkovi; groblja; podzemni i nadzemni prolazi.“

Ovim zakonskim rješenjem 2009. godine, Zakon o državnoj imovini je decidno opredijelio i zaokružio imovinsko-pravni status grobalja, navodeći ih kao „lokalna dobra u opštoj upotrebi“ – precizirao je Gojnić.

Napominje i da je članom 5 objašnjen „dominium i imperium“ (vlasništvo i kontrola-pravo raspolaganja): „Država je u građansko-pravnim odnosima vlasnik stvari kao i drugi subjekti prava (dominium). Prirodnim bogatstvima i dobrima u opštoj upotrebi država preko nadležnih organa i organizacija upravlja i raspolaže u javnom interesu, u skladu sa zakonom (imperium).“

- Jasno je da u cijeloj priči, pri ovakvom stanju stvari, crkva želi da postane „dominium“, tako što će uticati na Vladu da promijeniti zakon. Samo se postavlja pitanje - koji konkretan interes je u pitanju da se tako nešto učini – zaključuje Gojnić.

Haos uveden „popisnim katastrom“

- Krajem osamdesetih prošlog vijeka u Crnoj Gori je realizovan tzv. popisni katastar čime se prešlo na „moderan način“ popisivanja zemljišta i svih nepokretnosti. Ustanovljenim popisnim katastrom je napravljen haos u katastarskoj evidenciji đe su, bez ikakvog rješenja o upisu u katastarski registar, vršene promjene imovinsko-pravnog statusa nepokretnosti – kaže Gojnić, navodeći da u tome treba tražiti jedan od osnovnih problema primjene, odnosno zloupotrebe zakona u ovoj oblasti.

Prema njegovim riječima, iskorišćene su okolnosti da je popisna komisija (sačinjavali su je geometri i ljudi sa terena koji su davali informacije) mogla da upisuje i mijenja imovinsko-pravne statuse kako je željela, da bi se na osnovu njihovog rješenja sa terena, izvršio upis u registar bez ikakvog rješenja o upisu.

Kontinuirana krađa sakralnog blaga, kako kaže, traje i danas bez ikakve namjere da se riješi.

- Kasnije se oblici upisa kroz postupak dešavaju od 2020. godine, konkretnije u barskoj opštini od 2022. godine, đe sam katastar crkve i groblja prepisuje na vjerske organizacije bez ijednog pravnog osnova da se izvrši upis crkve i grobalja na vjersku organizaciju koja dolazi iz druge države i koja u „postupku“ ima status pravnog lica – kaže Gojnić.

Ukazuje da je 18 bogomolja i grobalja u 2022. godini upisano u barskoj opštini na crkvu tuđe države, a da zaštitnik imovinsko-pravnih interesa Crne Gore „nije ni prstom mrdnuo da izvrši uvid i provjeri sve upise po službenoj dužnosti, koji su ovom prilikom realizovani bez ijednog pravnog osnova“.

- Upravo zbog takvih okolnosti, NVU Komunica NG podnio je krivičnu prijavu Osnovnom državnom tužilaštvu br.19354/23 od 12. septembra 2023. godine, protiv jednog zaposlenog u barskom katastru. Ni po tom pitanju do danas nije ništa urađeno – napominje on.

Smatra da je, pored indolentnosti države i opštine, dodatni problem i nedostatak zakonske legislative tj. zakona o grobljima koji neće rješavati imovinsko-pravni status, ali bi bio svakako organizacioni u smislu razgraničenja.

- Njime bi se definisala groblja, odnosno katastarski izdvojila iz iste katastarske parcele, u smislu razdvajanja vjerskog objekta i pripadajućeg groblja tj. razgraničenje nadležnosti kako teritorijalno, tako i organizaciono. Pritom, zakonom o grobljima bi se morao ustanoviti i registar grobalja na nivou države đe bi se stekla prava slika materijalno pravnog stanja – kaže Gojnić.

Revizija upisa vjerskih objekata pokazala bi srazmjere problema 

Gojnić smatra da bi za uspostavljanje reda i sprečavanje protivpravnog krčmljenja državne imovine bila neophodna prvo – volja države.

- Rješavanje svih nastalih problema bi se moglo odraditi onoliko brzo i efikasno koliko sama država poštuje sebe i želi da taj očigledan problem sprovede na odgovarajući način. Revizija koja bi se sprovela na nivou Vlade, po osnovu svih upisa vjerskih objekata, ogolila bi sve nezakonite upise koji su se sproveli od upisnog katastra do danas i đe bi se taj problem mogao riješiti na efikasan način – kazao je on.

U tom kontekstu, ocjenjuje da je ukidanje ili stavljanje van snage tzv. Temeljnog ugovora neophodan korak.

- Sam Temeljni ugovor nema nikakvo uporište u legislativi Crne Gore, ali upravo to što se ne nalazi u zakonskim okvirima daje mogućnost da se na njega poziva i tumači ga kako ko stigne, a uglavnom na štetu države – kaže Gojnić.

Uputstvo ne daje prostor za improvizacije 

Gojnić ukazuje da uputstvom za ,,primjenu Zakona o svojinsko pravnim odnosima (Službeni list CG br.19/09) i Zakona o državnoj imovini (Službeni list CG br. 21/09), u dijelu upisa svojinskih prava u katastar nepokretnosti“ tačkom 9 je naveden i način na koji će se u katastar upisivati lokalna dobra u opštoj upotrebi:

„Ukoliko je određeno zemljište i druge nepokretnosti iz državne svojine u katastar nepokretnosti upisano na subjekat koji nema status pravnog lica ( npr. dobro, sela, dobro mjesne zajednice, domovi kulture i dr.), a nalazi se u okviru generalnog urbanističkog plana, detaljnog urbanističkog plana, urbanističkog projekta ili lokalne studije lokacije, svojina na njemu upisaće se na opštinu, Glavni grad ili Prijestonicu. U protivnom, dakle ukoliko se ta nepokretnost nalazi van obuhvata ovih planskih akata, svojina na njoj upisaće se na Crnu Goru. Pritom, naravno, treba paziti i na članove 15, 16, 17 i 18 Zakona o državnoj imovini u kojima su navedena dobra koja su u svojini opštine, a nalaze se van ovih planskih dokumenata ( kao npr. lokalni i nekategorisani putevi, groblja, izvori voda i manjih vodotoka koji izviru i uviru na području opštine i druga dobra u skladu sa zakonom).

Ovo iz razloga što se pravo svojine može upisati na postojeće subjekte prava – fizička i pravna lica ( član 2 Zakona o svojinsko pravnim odnosima). Zato po službenoj dužnosti iz katastra nepokretnosti treba brisati kao vlasnika nepokretnosti sve subjekte i organizacije koji ne mogu biti nosioci prava svojine i drugih stvarnih prava po pozitivnim propisima.

Princip iz ovog stava važi, osim ako treće lice (subjekat prava) ne dokaže da je steklo pravo svojine na tim dobrima, po punovažnom pravnom osnovu."